Początki ochrony przyrody w Polsce
Historia ochrony przyrody w Polsce sięga czasów Bolesława Chrobrego (ok.967-1025), który wydał prawa chroniące bobry. W XII wieku Bolesław Kędzierzawy (Mazowiecki) ograniczył polowania na tury. Król Władysław Jagiełło w 1423 r. wydał prawa warckie ograniczające polowania na dzikie konie, tury, żubry, łosie, chroniące cisy oraz uprawy rolne. Mamy zatem pierwszy gatunek roślinny - cis pospolity Taxus baccata - objęty prawną ochroną. W 1529 r. Król Zygmunt I Stary potwierdził i rozszerzył w statutach litewskich ochronę bobrów, wziął pod ochronę sokoły i łabędzie oraz zabronił prowadzenia polowań w Puszczy Białowieskiej.
Podstawowymi przyczynami najstarszych działań w stosunku do przyrody były: najpierw strach przed niepojętymi siłami przyrody, w następnej kolejności przesądy i wierzenia religijne. Omówione na początku przykłady ochrony przyrody były podyktowane z jednej strony przywilejami przysługującymi głowom panującym, ale z drugiej strony także względami gospodarczymi: ochroną gatunków zwierząt i roślin o dużym znaczeniu gospodarczym lub już wówczas rzadkich. Możemy zauważyć także motywy czysto bezinteresowne lub dobrowolne o charakterze estetycznym. Do takich przykładów można zaliczyć objęcie ochroną w 1765 r. uroczyska leśnego na Wyspie Monasterskiej na Dnieprze.
Nowoczesna idea ochrony przyrody
Nowoczesna idea ochrony przyrody ukształtowała się w okresie tzw. rewolucji przemysłowej, gdy zdano sobie sprawę z niszczącego działania rozwoju transportu i przemysłu. Działo się to więc w połowie XIX, choć same idee wyrażane były już na przełomie wieków XVIII i XIX, np. przez Humboldta. Omawiając kształtowanie się w stosunku człowieka do przyrody, nie wolno zapomnieć, że działo się to w okresie romantyzmu, z jego sentymentalnym hasłem powrotu do natury. Te hasła przemawiały najwymowniej do uczuć ludzi, którzy dobrze znali swoje okolice. Kształtowała się potrzeba zbliżenia do swojej Ziemi. W ten sposób rodził się silny duch regionalizmu, który wiązał człowieka z otoczeniem, czyli z najszerzej pojętą ojcowizną.
Okres rozwoju tych idei oraz ich wdrażanie w życie przypada na czas, kiedy Polska była pod zaborami. Nie sprzyjało to rozwojowi tych prądów w Polsce, a ponadto w różnych zaborach przebiegało to rozmaicie. Względne swobody narodowe w zaborze austriackim odbiły się w sposób widoczny i korzystny na ochronie przyrody. Sejm Krajowy we Lwowie 19 lipca 1869 r. wydał ustawę względem zakazu łapania, wytępiania i sprzedawania zwierząt alpejskich właściwych Tatrom - świstaka i dzikich kóz. W tym czasie wprowadzono też ochronę limby i przygotowano ustawę o ochronie ptaków pożytecznych i innych zwierząt, która jednak nie weszła w życie. Podjęto też inicjatywę (rozwijaną w zaborze pruskim), ewidencjo¬nowania i zabezpieczenia pomników przyrody. W 1886 r. powstał pierwszy rezerwat przyrody ,, Pamiątka Pieniacka'' - był to starodrzew bukowy koło Złoczowa. Powstały też organizacje społeczne i towarzystwa naukowe mające w swych programach ochronę przyrody, np.: Galicyjskie Towarzystwo Ochrony Zwierząt, Polskie Towarzystwo Tatrzańskie czy Towarzystwo Przyrodników im. Mikołaja Kopernika. Badaczy skupiał Uniwersytet Jagielloński promieniując ideami i tworząc Polską Akademię Umiejętności. Najwolniej i słabo rozwijała się idea ochrony przyrody w zaborze rosyjskim. Dopiero w 1909 r. powstała Sekcja Ochrony Przyrody przy Polskim Towarzystwie Krajoznawczym, które wydaje też czasopismo "Ziemia".
Wśród badaczy działających pod zaborami należy wymienić: w zaborze austriackim: Marian Raciborski, Gwalbert Pawlikowski, Tadeusz Korniłowicz, Mieczysław Limanowski, Wiktor Kuźniar, Alfred Lityński, Konstanty Stecki (m.in. Sekcja Ochrony Tatr). Spośród uczonych z zaboru pruskiego najbardziej zasłużyli się: Hugon Conwentz, Franciszek Pfuhl, Teodor Schube, Ferdynand Chłapowski i Jerzy Schulczewski. W zaborze rosyjskim do najaktywniejszych badaczy należeli: J. P. Bordin, Bohdan Dyakowski, Aleksander Janowski, K. Kulwieć, January Kołodziejczyk, Henryk Wierciński, Zygmunt Wóycicki.
Po I wojnie światowej, już w 1919 r. została powołana Państwowa Tymczasowa Komisja Ochrony Przyrody przy Ministerstwie Wyznań Religij¬nych i Oświecenia Publicznego, która w 1925 r. została przekształcona w Państwową Radę Ochrony Przyrody. Z jej inicjatywy założono w 1928 r. Ligę Ochrony Przyrody (na jej czele staną Aleksander Janowski. Ligę wzorowano na podobnej organizacji szwajcarskiej i była ona z założenia organizacją masową mającą krzewić idee ochrony przyrody w najszerszych kręgach społecznych. W 1939 r. Liga liczyła 40 000 członków), a Sejm 10 marca 1934 r. uchwalił ustawę o ochronie przyrody. Na ówczesne czasy była to bardzo nowoczesna ustawa. W 1949 r. zastąpiła ją nową ustawa, która z kolei ustąpiła miejsca ustawie z 1991 r. Obecnie podstawą prawną ochrony przyrody w Polsce jest Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku.
Po zakończeniu I wojny światowej na terenach, które weszły w skład Polski było jedynie 39 małych rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 1469 ha na Pomorzu i w Poznańskim i zaledwie kilku ha w Małopolsce. Zarówno aktywna działalność Państwowej Rady Ochrony Przyrody, jak i ośrodków przyrodniczych w kraju doprowadziły do tego, że w roku 1939, w chwili wybuchu II wojny światowej, liczba rezerwatów wynosiła 211, a ich powierzchnia 43.512 ha. W czasie II wojny światowej wszelka działalność w zakresie ochrony przyrody w Polsce uległa całkowitemu zahamowaniu. Natomiast okupant niemiecki doprowadził do rabunkowych wyrębów w lasach (m.in. w Górach Świętokrzyskich i Gorcach).
Już w 1919 r. powołano rezerwat, który został przekształcony w Park Narodowy w Białowieży. Do ważniejszych, dużych rezerwatów, które z bie¬giem czasu przekształciły się w parki narodowe (już po II wojnie światowej) można zaliczyć Wielkopolski w Ludwikowie pod Poznaniem, Babiogórski, Pieniński, Świętokrzyski, Park Przyrody w Tatrach. Powołano też Park Narodowy w Czarnohorze. Spis pomników przyrody takich jak parki, aleje, grupy drzew, drzewa pomnikowe, głazy narzutowe, skały, wodospady obejmował blisko 4.500 pozycji.
W 1970 roku powołano Polski Komitet Ochrony Środowiska Człowieka przy wicepremierze, przekształcony później w Komisję Ochrony Środowiska Rady Państwa, a następnie w Państwową Radę Ochrony Środowiska. W 1972 r. powołano Ministerstwo Administracji, Gospodarki Terenami i Ochrony Środowiska. Obecnie zarówno ochrona środowiska, jak i przyrody umiejscowione są w Ministerstwie Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. W roku 1980 Sejm uchwalił ustawę o ochronie i kształtowaniu środowiska. W oparciu o nią powołano Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska. Obie ustawy pozwoliły na znaczne poszerzenie zakresu ochrony przyrody. Mogą być powoływane parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne, pomniki przyrody.
Bardzo ważnym dokumentem jest Konwencja o różnorodności biologicznej, będąca wynikiem konferencji ONZ odbytej w 1992 r. w Rio de Janeiro. Podpisanie przez Polskę tej konwencji ma szczególnie duże znaczenie. Wynika to z faktu, że w naszym kraju mamy najlepiej zachowaną w Europie różnorodność biologiczną. Wiąże się to z ekologicznymi właściwościami równoleżnikowego przebiegu pasa nizin środkowoeuropejskich. Na terenie naszego państwa mamy jeszcze dość dobrze zachowane obszary: jezior (Mazury), torfowisk (bagna biebrzańskie) i puszcz (Białowieska, Augustowska, Knyszyńska, Piska i inne).
Rozwój idei ochrony przyrody i badań z tym związanych przez długi czas odbywał się niezależnie od rozwoju ekologii. Przenikanie ekologii w ochronę przyrody rozpoczyna się w trzecim okresie rozwoju ekologii w Polsce - w okresie badań bioenergetycznych i produktywności ekologicznej. Daje się też zauważyć zmiana koncepcji ochrony przyrody. Poza zachowaną ochroną konserwatorską, ochroną gatunkową, rodzi się myśl ochrony zasobów przy zachowaniu zrównoważonego rozwoju gospodarczego i idea ta przenika także do nauk rolnych i leśnych, do rybactwa i łowiectwa. Ochronę należy więc rozumieć jako racjonalną gospodarkę zarówno zasobami przyrodniczymi, jak i zasobami środowiska; takie gospodarowanie, aby zachować zdolność samoodtwarzania się i trwania w czasie populacji roślin i zwierząt oraz całych ekosystemów i krajobrazów.
Należy pamiętać, że zagłada jednego gatunku pociąga za sobą nieodwracalne zmiany w całym ekosystemie. Natomiast zmiany zachodzące w jednej części świata mają wpływ na inne jego regiony, często odległe o setki, a nawet tysiące kilometrów. Jest więc niezbędna ścisła współpraca międzynarodowa po to, aby zachować równowagę w środowisku naturalnym, rozsądnie gospodarować jego zasobami i skutecznie je chronić.
Nie istnieje środowisko bez przyrody i przyroda bez środowiska. Warto przypomnieć taką banalną prawdę, że istnienie tlenu na Ziemi zawdzięczamy roślinom i tylko one uzupełniają go w atmosferze. Gleba jest tworem organizmów. Jeśli ich nie ma, przestaje istnieć gleba, stając się skałą macierzystą. Dlatego tak istotna jest ochrona przyrody. Pamiętajmy, że szkody w środowisku są zazwyczaj nieodwracalne!
